فرمانیان: «امام» مهمترین جایگاه را در مذهب اسماعیلی دارد/ تعداد اسماعیلیان در ایران و جهان چند نفر است؟
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) گفت: از نظر اسماعیلیه، امام جایگاه بسیار مهمی در اسماعیلیه دارد. آنان معتقدند که همه چیز عالم به امام واگذار شده است.
نخستین همایش "اسماعیلیه در ایران؛ کلام، ادبیات و تاریخ" به همت معاونت پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب از شامگاه دیروز 4 دی 1400 در فضای مجازی آغاز شد و تا پنجشنبه 9 دی هر شب برگزار می شود.
در دومین شب این وبینار حجت‌الاسلام دکتر «فرمانیان» در موضوع "نظریه امامت در اسماعیلیه" و دکتر «مصطفی ندیم» در موضوع "اسماعیلیان در فارس" به ارائه مطالب خود پرداختند.
دبیری این همایش نیز بر عهده دکتر «مهدی علمی دانشور» است.
* نظریه امامت در اسماعیلیه
حجت‌الاسلام دکتر «مهدی فرمانیان» سرپرست معاونت علمی و فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) اولین سخنران شب دوم این همایش بود که در موضوع "نظریه امامت در اسماعیلیه" به ایراد سخن پرداخت و این اصل مهم را محوری ترین مشخصه اسماعیلیان دانست.
وی سخنان خود را با این مقدمه شروع کرد که: برای فهم نظریه امامت در اسماعیلیه لازم است که "فلسفه تاریخ اسماعیلیه" شناخته شود. اسماعیلیان به یک فلسفه تاریخ رو به رشد اعتقاد دارند، یعنی مانند کوه‌های کنار هم، معتقدند که تاریخ از یک جایی شروع می‌شود و از دامنه بالا می رود و به قله می رسد و سپس پایین می‌آید و دوباره در کوه بعدی، تا به قله نهایی برسد.
عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: تشیع اثناعشری و اسماعیلی، تاریخ را یک سربالایی می داند که اوج آن، ظهور امام زمان(عج) است. در اندیشه اسماعیلیه، اوج تاریخ وقتی خواهد بود که «ناطق هفتم» ظهور می‌کند و همه بواطن را آشکار می‌سازد. مطابق اعتقاد آنان، از زمان حضرت آدم(ع) هر ناطقی که آمده جهان را یک مرحله پیشرفت داده است. در اینکه ناطق هفتم کیست، بین آنها اختلاف وجود دارد.
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) افزود: از سال 260 به بعد دو نگاه را می بینم، یک نگاه قرامطه که می‌گویند «محمد بن اسماعیل» ناطق هفتم است. دوره او، دوره ناطق هفتم بوده، لذا در فرانسه بحرین، دیگر به شریعت اعتقاد نداشتند. دیگر نگاه فاطمیان که می‌گویند در امامت «محمد بن اسماعیل» سه حدّ وجود دارد. حد اول که جسمانی است و در دوره خودش وجود داشت و سپس مستور شد و از دنیا رفت. امام پس از او در ستر بودند. «عبیدالله المهدی» امام چهارم پس از محمد بن اسماعیل بود که از ستر خارج شد. حد دوم "حد روحانی" است که با ظهور عبیدالله المهدی آغاز شد. در این دوره این امامان، باطن عالم را به برخی افراد که دارای قابلیت بودند نشان دادند. حد سوم "حد قائم القیامة" است که همان ناطق هفتم است و در دوردست ظهور خواهد کرد و باطن عالم را به همه جهانیان نشان خواهد داد. پس محمد بن اسماعیل را دارای سه حد قرار دادند: جسمانی، روحانی و قائم القیامة. این تأویلات را در کتاب "تاویل الدعائم" قاضی نعمان و وجه دین" ناصر خسرو می‌بینیم.
فرمانیان در خصوص عدم اعتقاد اسماعیلیه به مساله بداء اظهار کرد: سؤالی که هست درباره "مسأله بداء" است. آیا بداء در امامت وجود دارد؟ هم به نظر شیعیان اثناعشری و هم به اعتقاد شیعیان اسماعیلی، بداء در امامت وجود ندارد.
لذا شما در آثار اسماعیلیه، هیچ موردی درباره بداء نداریم.
وی ادامه داد: از نظر اسماعیلیه، امام جایگاه بسیار مهمی در اسماعیلیه دارد. آنان معتقدند که همه چیز عالم به امام واگذار شده است. برخی از روایاتی که حاوی این نوع محتوا هست در افکار غالیان شیعه وجود دارد که «علامه مجلسی» هم برخی از آنها را رد کرده است؛ مانند خطبة البیان. امام از نظر اثناعشریه دارای سه ویژگی داشتن عصمت، داشتن علم غیب و منصوص بودن است. اسماعیلیه نیز این سه ویژگی و اوصاف را قبول دارند، اما با توسیع و توصیف فراتر.
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) افزود: اسماعیلیان "امامت" را به پنج نوع تقسیم کرده‌اند:
نوع اول: "امام اساس" یعنی امام اول بعد از هر پیامبر. مثلاً حضرت علی (علیه السلام) امام اساس است؛
نوع دوم: "امام مستقر" یعنی امامی که امامت در نسل او ادامه پیدا می کند. مانند امام حسین(ع)؛
نوع سوم: "امام مستودع" یعنی امامی که امامت را ودیعه در او گذاشتند تا امام بعدی دارای شرایط شود. مانند امام حسن مجتبی(ع)، محمد حنفیه و امام موسی بن جعفر(ع)؛
نوع چهارم: "امام مقیم" یعنی آخرین امام یک دوره که پیامبر بعدی را تربیت می کند و امامت را در او اقامه می‌کند. مانند حضرت ابوطالب(ع) که امامت را در پیامبر(ص) اقامه کرد؛
نوع پنجم: "امام مُتم" یعنی کسی که امامت به او تمام می‌شود.
وی درباره تراث فقهی و حدیثی اسماعیلیان هم خاطرنشان کرد: در کتب اسماعیلیه، یا از شش امامی که با اثناعشریه مشترک هستند یا از بزرگان خود مانند «ابویعقوب سجستانی» مطلب دارد. از ائمه فاطمی، آنچنان چیزی نقل نشده است.
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) افزود: امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) با سعایت «محمد بن اسماعیل» با برادرش «علی بن اسماعیل» به بغداد منتقل و زندانی شد. لذا محمد بن اسماعیل بعد از آن ماجرا نتوانست در مدینه بماند و به بغداد سفر کرد و در همان جا از دنیا رفت؛ اما اسماعیلیان منکر این هستند که او فوت کرده است.
فرمانیان با اشاره به وجود اختلاف در میان اسماعیلیان اظهار کرد: بعد از «المسنتصر» اختلافی در فرزندان او شد. برخی طرفدار «نِزار» و برخی طرفدار «المستعلی» شدند.
عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: مستعلوی ها در مصر به حیات خود ادامه دادند، تا زمانی که «الآمر بامر الله» از دنیا رفت و مستعلوی های یمن به امامت «طیب» معتقد شدند و سپس به هند رفتند. در هند به اینها "بُهره" گفته می شود که خودشان به سه دسته "داودی"، "علوی" و "سلیمانی" تقسیم شدند.
وی درباره این اتهام که "اسماعیلیان به احکام دینی پایبند نیستند" هم گفت: بُهره ها (طیبیان) شریعتمدار هستند، نماز می‌خوانند و روزه می‌گیرند و حج می‌روند و به زیارت عتبات مشرف میشوند؛ اما نِزاریان اهل نماز و روزه نیستند، ولی به عزاداری امام حسین (علیه السلام) اهتمام دارند.
معاون سابق پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب، درباره وضعیت و جمعیت اسماعیلیان هم گفت: هم اکنون «آقاخان چهارم» به عنوان چهل و نهمین امام نِزاری، در اروپا سکونت دارد و از آنجا اسماعیلیان نزاری را هدایت می‌کند. جمعیت کل نِزاری های جهان را پانزده تا بیست میلیون تخمین زده‌اند. در ایران نیز حداکثر پنجاه هزار نفر اسماعیلی زندگی می کنند که همه آنها نِزاری بوده و در "تهران"، "اصفهان"، "شهربابک" و... زندگی می‌کنند.
او به تلاش هایی برای شریعتمدار کردن نزاریان هم اشاره کرد و گفت: آقای «شاه خلیلی» رییس سابق انجمن اسماعیلیان ایران، کتاب "هفت رکن باب عبادت" را نوشت و از نِزاریان ایران خواست که نماز بخوانند و عبادت کنند. اما نمی‌دانم که او را به چه دلیلی از منصبش برکنار کردند. شاید به همین دلیل بود!
دکتر فرمانیان در پایان به تعدادی از سؤالات حاضران در وبینار پاسخ داد.
شایان ذکر است نخستین «همایش اسماعیلیه در ایران؛ کلام، ادبیات و تاریخ» با حضور و ارائه اساتید حوزه و دانشگاه و با اعطای گواهی معتبر به شرکت کنندگان، به‌صورت مجازی در دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار می شود.
بنابر اعلام معاونت پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب برنامه سخنرانی اساتید در این همایش به شرح زیر است:
1) شنبه 4 دی 1400 ساعت 20 - حجت‌الاسلام دکتر حمیدرضا شریعتمداری (دانشیار گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب) - موضوع سخنرانی: تاویلات باطنی اسماعیلیه
2) یکشنبه 5 دی 1400 ، ساعت 20 - حجت الاسلام دکتر مهدی فرمانیان (دانشیار گروه مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب) - موضوع سخنرانی: نظریه امامت در اسماعیلیه
3) یکشنبه 5 دی 1400، ساعت 20:45 - دکتر مصطفی ندیم (دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز) - موضوع سخنرانی: اسماعیلیان در فارس
4) دوشنبه 6 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر سیداحمد تمیم داری (استاد گروه ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی(ره) - موضوع: ادبیات اسماعیلیه
5) سه شنبه 7 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر فاطمه جان احمدی (استاد گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس) - موضوع سخنرانی: اسماعیلیه و مسئله غلات
6) چهارشنبه 8 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر مهدی علمی دانشور (پژوهشگر ادیان ایران باستان و دبیر علمی نشست) - موضوع سخنرانی: نمود مفاهیم دینی ایران باستان در مبانی کلامی اسماعیلیه
7) چهارشنبه 8 دی 1400، ساعت 20:45 - دکتر جهانبخش ثواقب (استاد گروه تاریخ دانشگاه لرستان) - موضوع سخنرانی: نقش تشکیلات دعوه در گسترش اسماعیلیه در ایران
8) پنج شنبه 9 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر سیدغنی افتخاری (استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی) - موضوع سخنرانی: پژوهش های تاریخی اجتماعی و بررسی موقعیت قلاع اسماعیلیان
9) پنج شنبه 9 دی 1400 ، ساعت 20:45 - دکتر مصطفی بهشتی سرشت (دانشیار گروه تاریخ دانشگاه امام خمینی(ره)) - موضوع سخنرانی: تهاجم مغول و نهضت اسماعیلیه
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) گفت: از نظر اسماعیلیه، امام جایگاه بسیار مهمی در اسماعیلیه دارد. آنان معتقدند که همه چیز عالم به امام واگذار شده است.
نخستین همایش "اسماعیلیه در ایران؛ کلام، ادبیات و تاریخ" به همت معاونت پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب از شامگاه دیروز 4 دی 1400 در فضای مجازی آغاز شد و تا پنجشنبه 9 دی هر شب برگزار می شود.
در دومین شب این وبینار حجت‌الاسلام دکتر «فرمانیان» در موضوع "نظریه امامت در اسماعیلیه" و دکتر «مصطفی ندیم» در موضوع "اسماعیلیان در فارس" به ارائه مطالب خود پرداختند.
دبیری این همایش نیز بر عهده دکتر «مهدی علمی دانشور» است.
* نظریه امامت در اسماعیلیه
حجت‌الاسلام دکتر «مهدی فرمانیان» سرپرست معاونت علمی و فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) اولین سخنران شب دوم این همایش بود که در موضوع "نظریه امامت در اسماعیلیه" به ایراد سخن پرداخت و این اصل مهم را محوری ترین مشخصه اسماعیلیان دانست.
وی سخنان خود را با این مقدمه شروع کرد که: برای فهم نظریه امامت در اسماعیلیه لازم است که "فلسفه تاریخ اسماعیلیه" شناخته شود. اسماعیلیان به یک فلسفه تاریخ رو به رشد اعتقاد دارند، یعنی مانند کوه‌های کنار هم، معتقدند که تاریخ از یک جایی شروع می‌شود و از دامنه بالا می رود و به قله می رسد و سپس پایین می‌آید و دوباره در کوه بعدی، تا به قله نهایی برسد.
عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: تشیع اثناعشری و اسماعیلی، تاریخ را یک سربالایی می داند که اوج آن، ظهور امام زمان(عج) است. در اندیشه اسماعیلیه، اوج تاریخ وقتی خواهد بود که «ناطق هفتم» ظهور می‌کند و همه بواطن را آشکار می‌سازد. مطابق اعتقاد آنان، از زمان حضرت آدم(ع) هر ناطقی که آمده جهان را یک مرحله پیشرفت داده است. در اینکه ناطق هفتم کیست، بین آنها اختلاف وجود دارد.
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) افزود: از سال 260 به بعد دو نگاه را می بینم، یک نگاه قرامطه که می‌گویند «محمد بن اسماعیل» ناطق هفتم است. دوره او، دوره ناطق هفتم بوده، لذا در فرانسه بحرین، دیگر به شریعت اعتقاد نداشتند. دیگر نگاه فاطمیان که می‌گویند در امامت «محمد بن اسماعیل» سه حدّ وجود دارد. حد اول که جسمانی است و در دوره خودش وجود داشت و سپس مستور شد و از دنیا رفت. امام پس از او در ستر بودند. «عبیدالله المهدی» امام چهارم پس از محمد بن اسماعیل بود که از ستر خارج شد. حد دوم "حد روحانی" است که با ظهور عبیدالله المهدی آغاز شد. در این دوره این امامان، باطن عالم را به برخی افراد که دارای قابلیت بودند نشان دادند. حد سوم "حد قائم القیامة" است که همان ناطق هفتم است و در دوردست ظهور خواهد کرد و باطن عالم را به همه جهانیان نشان خواهد داد. پس محمد بن اسماعیل را دارای سه حد قرار دادند: جسمانی، روحانی و قائم القیامة. این تأویلات را در کتاب "تاویل الدعائم" قاضی نعمان و وجه دین" ناصر خسرو می‌بینیم.
فرمانیان در خصوص عدم اعتقاد اسماعیلیه به مساله بداء اظهار کرد: سؤالی که هست درباره "مسأله بداء" است. آیا بداء در امامت وجود دارد؟ هم به نظر شیعیان اثناعشری و هم به اعتقاد شیعیان اسماعیلی، بداء در امامت وجود ندارد.
لذا شما در آثار اسماعیلیه، هیچ موردی درباره بداء نداریم.
وی ادامه داد: از نظر اسماعیلیه، امام جایگاه بسیار مهمی در اسماعیلیه دارد. آنان معتقدند که همه چیز عالم به امام واگذار شده است. برخی از روایاتی که حاوی این نوع محتوا هست در افکار غالیان شیعه وجود دارد که «علامه مجلسی» هم برخی از آنها را رد کرده است؛ مانند خطبة البیان. امام از نظر اثناعشریه دارای سه ویژگی داشتن عصمت، داشتن علم غیب و منصوص بودن است. اسماعیلیه نیز این سه ویژگی و اوصاف را قبول دارند، اما با توسیع و توصیف فراتر.
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) افزود: اسماعیلیان "امامت" را به پنج نوع تقسیم کرده‌اند:
نوع اول: "امام اساس" یعنی امام اول بعد از هر پیامبر. مثلاً حضرت علی (علیه السلام) امام اساس است؛
نوع دوم: "امام مستقر" یعنی امامی که امامت در نسل او ادامه پیدا می کند. مانند امام حسین(ع)؛
نوع سوم: "امام مستودع" یعنی امامی که امامت را ودیعه در او گذاشتند تا امام بعدی دارای شرایط شود. مانند امام حسن مجتبی(ع)، محمد حنفیه و امام موسی بن جعفر(ع)؛
نوع چهارم: "امام مقیم" یعنی آخرین امام یک دوره که پیامبر بعدی را تربیت می کند و امامت را در او اقامه می‌کند. مانند حضرت ابوطالب(ع) که امامت را در پیامبر(ص) اقامه کرد؛
نوع پنجم: "امام مُتم" یعنی کسی که امامت به او تمام می‌شود.
وی درباره تراث فقهی و حدیثی اسماعیلیان هم خاطرنشان کرد: در کتب اسماعیلیه، یا از شش امامی که با اثناعشریه مشترک هستند یا از بزرگان خود مانند «ابویعقوب سجستانی» مطلب دارد. از ائمه فاطمی، آنچنان چیزی نقل نشده است.
سرپرست معاونت علمی فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) افزود: امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) با سعایت «محمد بن اسماعیل» با برادرش «علی بن اسماعیل» به بغداد منتقل و زندانی شد. لذا محمد بن اسماعیل بعد از آن ماجرا نتوانست در مدینه بماند و به بغداد سفر کرد و در همان جا از دنیا رفت؛ اما اسماعیلیان منکر این هستند که او فوت کرده است.
فرمانیان با اشاره به وجود اختلاف در میان اسماعیلیان اظهار کرد: بعد از «المسنتصر» اختلافی در فرزندان او شد. برخی طرفدار «نِزار» و برخی طرفدار «المستعلی» شدند.
عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: مستعلوی ها در مصر به حیات خود ادامه دادند، تا زمانی که «الآمر بامر الله» از دنیا رفت و مستعلوی های یمن به امامت «طیب» معتقد شدند و سپس به هند رفتند. در هند به اینها "بُهره" گفته می شود که خودشان به سه دسته "داودی"، "علوی" و "سلیمانی" تقسیم شدند.
وی درباره این اتهام که "اسماعیلیان به احکام دینی پایبند نیستند" هم گفت: بُهره ها (طیبیان) شریعتمدار هستند، نماز می‌خوانند و روزه می‌گیرند و حج می‌روند و به زیارت عتبات مشرف میشوند؛ اما نِزاریان اهل نماز و روزه نیستند، ولی به عزاداری امام حسین (علیه السلام) اهتمام دارند.
معاون سابق پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب، درباره وضعیت و جمعیت اسماعیلیان هم گفت: هم اکنون «آقاخان چهارم» به عنوان چهل و نهمین امام نِزاری، در اروپا سکونت دارد و از آنجا اسماعیلیان نزاری را هدایت می‌کند. جمعیت کل نِزاری های جهان را پانزده تا بیست میلیون تخمین زده‌اند. در ایران نیز حداکثر پنجاه هزار نفر اسماعیلی زندگی می کنند که همه آنها نِزاری بوده و در "تهران"، "اصفهان"، "شهربابک" و... زندگی می‌کنند.
او به تلاش هایی برای شریعتمدار کردن نزاریان هم اشاره کرد و گفت: آقای «شاه خلیلی» رییس سابق انجمن اسماعیلیان ایران، کتاب "هفت رکن باب عبادت" را نوشت و از نِزاریان ایران خواست که نماز بخوانند و عبادت کنند. اما نمی‌دانم که او را به چه دلیلی از منصبش برکنار کردند. شاید به همین دلیل بود!
دکتر فرمانیان در پایان به تعدادی از سؤالات حاضران در وبینار پاسخ داد.
شایان ذکر است نخستین «همایش اسماعیلیه در ایران؛ کلام، ادبیات و تاریخ» با حضور و ارائه اساتید حوزه و دانشگاه و با اعطای گواهی معتبر به شرکت کنندگان، به‌صورت مجازی در دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار می شود.
بنابر اعلام معاونت پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب برنامه سخنرانی اساتید در این همایش به شرح زیر است:
1) شنبه 4 دی 1400 ساعت 20 - حجت‌الاسلام دکتر حمیدرضا شریعتمداری (دانشیار گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب) - موضوع سخنرانی: تاویلات باطنی اسماعیلیه
2) یکشنبه 5 دی 1400 ، ساعت 20 - حجت الاسلام دکتر مهدی فرمانیان (دانشیار گروه مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب) - موضوع سخنرانی: نظریه امامت در اسماعیلیه
3) یکشنبه 5 دی 1400، ساعت 20:45 - دکتر مصطفی ندیم (دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز) - موضوع سخنرانی: اسماعیلیان در فارس
4) دوشنبه 6 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر سیداحمد تمیم داری (استاد گروه ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی(ره) - موضوع: ادبیات اسماعیلیه
5) سه شنبه 7 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر فاطمه جان احمدی (استاد گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس) - موضوع سخنرانی: اسماعیلیه و مسئله غلات
6) چهارشنبه 8 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر مهدی علمی دانشور (پژوهشگر ادیان ایران باستان و دبیر علمی نشست) - موضوع سخنرانی: نمود مفاهیم دینی ایران باستان در مبانی کلامی اسماعیلیه
7) چهارشنبه 8 دی 1400، ساعت 20:45 - دکتر جهانبخش ثواقب (استاد گروه تاریخ دانشگاه لرستان) - موضوع سخنرانی: نقش تشکیلات دعوه در گسترش اسماعیلیه در ایران
8) پنج شنبه 9 دی 1400 ، ساعت 20 - دکتر سیدغنی افتخاری (استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی) - موضوع سخنرانی: پژوهش های تاریخی اجتماعی و بررسی موقعیت قلاع اسماعیلیان
9) پنج شنبه 9 دی 1400 ، ساعت 20:45 - دکتر مصطفی بهشتی سرشت (دانشیار گروه تاریخ دانشگاه امام خمینی(ره)) - موضوع سخنرانی: تهاجم مغول و نهضت اسماعیلیه